Nafarroak gaztainondoa berreskuratu du, gaixotasunek eragin handia izan duten espezie nabarmena, Aritzakunen (Baztan) testatutako ale erresistenteekin

Martxoaren 21eko Basoen Munduko Egunean, Itziar Gómez Landa Garapeneko eta Ingurumeneko kontseilariak, Fermin Olabe Baso eta Ehiza Zerbitzuko zuzendariarekin batera, Aritzakungo gaztainondo-landaketa bisitatu zuen Baztango bailaran. Izan ere, 40 urte eskasekin, gaztainondoa berreskuratzen ari da Nafarroan.

Aritzakungo landaketa 1983-84 urtekoa da, eta hasieran 12.000 ale zituen, batzuk 57 cm-ko diametro eta 33 m-ko altuerara iritsiz, 33 urterekin. Ingurumenetik, fenotipikoki bikainak diren zuhaitzak eta 207 genotipatuak hautatu dira (oinarrizko material genetikoaren identifikazio zuzena), eta emaitzen artean, hasiera batean ezaugarri egokienekin erregistratu ziren 32 klonetatik 6 daude. Zuhaitz nabarmenen hazia bildu da ugalketa sexualetik abiatuta landarea sortzeko, ugalketa-mota horren bidez tintarekiko erresistentzia eta ezaugarri fenotipiko bikainak heredatzen diren testatzeko.

Era berean, LIFE-IP NAdapta-CCren esparruan, saiakuntza-lursailen sare bat ezarri da gaztainondo erresistentedun birlandaketak egiteko. Sare hori tintarekiko tolerantzia-maila desberdinak erakusten dituzten 6 klon horiekin egin da, baina ez beste gaixotasun batzuekiko tolerantzia-maila desberdinak dituztenekin. Proba horiek Baztanen, Leitzan eta Luzluzaiden (2023), Arantzan eta Beran (2022), Lesakan (2021) eta Iturenen (2020) izan dira. Lursailen segimenduaren bidez, kultur praktika egokiekin eta dagozkien aldizkako neurketekin, Nafarroan kalitatezko zuraren ekoizle gisa gaztainondoaren papera berreskuratzea ahalbidetuko duten emaitzak lortuko dira.

Gomezek “landaketak baso-kudeaketa iraunkorrerako, tokiko ekonomiarako eta biodibertsitatearen babeserako duen balio handia” azpimarratu zuen. “Gure basoetako jatorrizko espezie bat erabiltzeak gure baso-ekosistemetako biodibertsitatea hobetzen lagunduko du” nabarmendu zuen. Baina helburu horiekin gaztainondoa berreskuratzeko ez ezik, Nafarroan dauden gaztainondo-barietateei balioa emateko ere lanean ari dira, gaztainak lortzeko xedearekin.

Bestalde, Fermin Olabek gaineratu zuen “gaztainondo-egurra oso erabilia izan dela tradizioz material gisa, batez ere Nafarroako ipar-mendebaldean. Bere ezaugarriengatik, oso zur preziatua da, eta espezie hori berreskuratzeak bultzatu egingo du haren erabilera”.

Lau hamarkada baino gehiago berreskuartze prozesuan

Gaztainondoa berreskuratzeko lana duela 40 urte baino gehiago hasi zen, Nafarroako Gobernuak sustatuta eta Fernando Puertas Mendietako ingeniariak gidatuta, gaur egun zenduta. Sailburuak esker oneko hitzak izan zituen “espezie hori Foru Erkidegoan lehengoratzeko egindako ekimenagatik eta ahaleginagatik”, eta aitorpen hori Ingurumeneko gainerako teknikariei ere zabaldu zien.

Lana Baztango Udalarekin lankidetzan egin da, eta Aritzakunen tintarekiko erresistentziak ikertzeko programen ondoriozko klon talde oso bat landan oinarritu zen, bertako gaztainondoaren (Castanea Sativa) eta Japoniako gaztainondoaren (Castanea crenata) eta Txinako gaztainondoaren (Castanea mollissima) arteko hibridazioaren bidez. Hibridazio horiek gaixotasunei aurre egiteko XX. mendearen hasieran Galizian hasitako ikerketen emaitza dira. Ikerketa horiek Lourizango Ingurumen Ikerketen Zentroan 177 klon lortu zituzten.

Aritzakungo (Baztan) ubidearen entsegu-partzelak 177 klonen kopia osoa izan zuen hasieran, klon bakoitzaren hainbat errepikapenekin, 12.000 landare ingurura iritsi arte. Klonen talde osoa erabili zen, eta entsegu-partzela bakarra eta interes handikoa da. Izan ere, hura ezartzearen merezimendua orduko Nafarroako Gobernuko Mendi Zerbitzuko teknikariei egotz dakieke, bai eta segimenduan egindako lana ere. Horri esker, lursail horren masa helduarora iritsi da, jatorrizko informazioa eduki ez arren.

Gaztainondoaren bultzada LIFE-IP NAdapta-CCri esker

Aldi berean, LIFE-IP NAdapta-CCren esparruan, 2020-2022 urteen artean gaztainaren aldaera tradizionalak aurkitu eta identifikatu ziren, gaztaina-hazkuntza ezagutzen zuen adineko jendearekin elkarrizketak eginez Nafarroako gaztainondoaren banaketa naturaleko eremu guztietan, Leitzatik Luzaideraino, eta Beratik Genevillaraino. Guztira, 265 zuhaitz sortu ziren 2021era arte, eta, gaur egun, 2022an jasotako beste 277 lagin aztertzen ari dira, Nafarroako Castanea sativa espeziearen barietateak aurkitu eta identifikatzeko. Kontua ez da zuhaitzak berreskuratzea, baizik eta ateratzen diren barietateen identifikazio eta karakterizazio morfologikoa (orain arte 17). Zuhaitzetako fruituen aprobetxamendua berreskuratzeko, beste praktika kultural batzuk beharko dira (belar-sastrakak kentzea, inausketa, etab.).

Barietateak bereizi ondoren, egungo eskarirako duten gaitasuna aztertu behar da, eta, orduan, gaztainadi zaharrak berreskuratzea edo fruituak ekoizteko landaketa modernoak ezartzea planteatu ahal izango da.

2022an jasotako laginen genotipoaren behin betiko emaitzen zain, 2021era arteko aurretiazko emaitzek 17 gaztaina-aldaera lokal daudela erakusten dute; horietako batzuk gaztainondoaren banaketa-eremu osoan daude, eta beste batzuk, berriz, udalerri bakar batean.

Behin betiko emaitzak eskuratu ondoren, eta departamentuak eta Nafarroako Unibertsitate Publikoak (NUP) sinatutako hitzarmen baten bidez, ondoriozko tokiko barietate guztien karakterizazio morfologikoa egingo da.

Labore tradizionaletan Europako gaztainondo barietateak (Castanea sativa) espezie bereko txerto osasuntsuetan txertatzen baziren ere, gaur egun hibridoek eremu horretan duten zeregina ere funtsezkoa da. Izan ere, tintak bertako gaztainondoa suntsitu zuen tokian, ezarpen berriak egiteko, eredu hibridoak erabili behar dira, intereseko barietate tradizionalen puntekin txertoa eginez.

Nafarroako Gobernuak Elizondo-Baztanen eta Oskotz-Imotzen tintarekiko erresistenteak diren gaztainondo hibridoak dituzten bi lursail sortu ditu, 10x10m-ko behin betiko markoan, intereseko barietate tradizionalen loreontzi gisa. Barietate horien landare-materiala ezten-formaz aterako da, menditik, eta eredu hibrido horietan txertatuko dira. Bi lurzati horiek barietate-baratzeak osatuko dituzte, bertako material tradizionalaren karakterizazio- eta balorizazio-azterketekin jarraitu ahal izateko.

Gainera, Bertizko jauregiko haztegi zaharrean lursail bat sortu da, tintarekiko erresistenteak diren eredu hibridoekin ere, bertako barietate-taldea osoaren txerto-euskarri gisa funtziona dezaten eta espeziearen germoplasma-bankua osa dezan.